Neler Oluyor? Neler Olacak? - Yapay Zekanın İş Gücüne Etkileri

1. Neler Oluyor

Yapay Zeka (AI: Artifcial Intelligence) ChatGPT’nin ortaya çıkışı ile, iş ve gündelik hayatımızda daha çok konuşulur oldu. Artık Yapay Zekanın yapabilecekleri hakkında, son kullanıcılar da somut şeyler görmeye başladı. Hem keyif verici, bazen de ürkütücü sonuçlarını. Chatgpt (Openai), Gemini (Google) benzeri ürünlerin ortak ismi olan Üretken Yapay Zeka (GAI: Generative Artifical Intelligence’) nın işlerimize etkisi, daha sıcak bir konu oldu. Görünen, bu etki daha erken gerçekleşecek. Çarpıcı bir not: 2030 yılında Amazon firmasında, robot çalışan sayısının, insan çalışan sayısını geçeceği öngörülüyor. (Amazon'un 2021 sonu itibarıyla 1,6 milyon (insan) çalışanı vardı) (Pound, 2023)

2. En Fazla Etkilenecek Meslekler

Küresel danışmanlık firması Goldman Sachs’ın raporuna göre, ABD’deki işlerin yaklaşık 2/3’ü bir şekilde yapay zekadan etkilenecek.

Diğer taraftan raporda yer alan ekonomist David Autor’un belirttiği üzere, şu anki işlerin % 60’sı 1940 yılında mevcut değildi. Bu da bize bir şeyler gösteriyor aslında. Yani vurgulanan, iş gücündeki son 80 yılda, %85’ten fazla artış olmuş, özelikle teknolojinin itici  gücüyle (Caroline Chin, Salomons, & Seegmiller, 2022).

Tabii ki üretken yapay zeka, rutin işleri otomatize etme ve yeni uygulamalar geliştirme konusunda bir devrim yarattı. Günlük işleri gerçekleştirmenin yanında bilim, hatta Ar Ge, ilaç üretimi, yazılım geliştirme, kodlama gibi çok farklı teknik alanlarda da iş kolaylaştırıcı ya da yeni fikirler üreten etkilerini görüyoruz.

Software as a Service firmaları da, burada bir dönüşüm geçirebilir. Özellikle yeni ürün ve uygulama sürümleri ortaya çıkarmakta, yapay zeka entegre edilmiş çözümleri sunma, kullanımına göre de seçenekli fiyat artışları, bir iş modeli olarak karşımıza çıkabilir (GoldmanSachs(a), 2023).

Dünya Ekonomik Forumu (WEF) “Geleceğin İşleri” raporuna göre, 2025 itibariyle 85 milyon iş, otomasyon tarafından devralınacak. Ama etkileyici şekilde 97 milyon yeni iş rolü oluşacak, burada bilgisayar, insan ve algoritma etkilemişimi ön planda olacak (WEF(a), 2023).

Çarpıcı bir diğer not, Bir Çin firmasında, robotların devreye alınması ile 650 kişinin yaptığı iş, 60 robot ve 60 insan tarafından yapılır hale geldi (Andrei, 2017).

Pennsylvania Üniversitesi ve OpenAI'dan araştırmacılar, yılda 80.000 $'a kadar kazanan bazı eğitimli beyaz yakalı çalışanların, işgücü otomasyonundan en çok etkilenecek kişiler olduğunu tespit etti.

Forbes ayrıca, MIT ve Boston Üniversitesi raporuna göre, yapay zekanın 2025 yılına kadar iki milyon kadar imalat işçisinin yerini alacağını söylüyor (Johnson, 2023).

McKinsey Global Institute tarafından yapılan bir araştırmaya göre ise, 2030 yılına kadar, her 16 çalışandan biri dijitalleşme, robotik ve yapay zeka gelişmeleri nedeniyle meslek değiştirmek zorunda kalabilir.

Gelecekteki çalışma anlayışını kavrayabilmek için, organizasyonlar üç birbirine bağlı elemana odaklanmalıdır:

1-İşin Doğası: Organizasyonun gelir nasıl elde ettiğini ve işin nasıl yapıldığını net bir şekilde tanımlamak, bu yanıtları ölçülebilir finansal sonuçlarla ilişkilendirerek stratejik öncelikleri belirlemeye yardımcı olur.

2-Geleceğin İşgücü: İnsanlar en değerli varlıktır. Mevcut iş gücünü ve gelecekteki yetenek ihtiyaçlarını anlamak, beceri boşluklarını erken tespit ederek rekabetçiliği korumaya yardımcı olur.

3-Geleceğin Çalışma Yeri: Fiziksel ortam ve organizasyon kültürünü, teknolojik gelişmeleri yansıtarak uzaktan veya hibrit çalışma modellerini benimseyecek şekilde uyarlamak önemlidir.

Bu unsurları dengelemek, organizasyonların COVID-19 sonrası değişen çalışma ortamında başarılı bir şekilde uyum sağlamasına yardımcı olacaktır (McKinsey, 2023).

Uzaktan çalışmanın devam etme potansiyeline ilişkin analizler Gelişmiş ekonomilerdeki işgücünün yüzde 20-25'inin haftada 3-5 gün arasında evden çalışabileceğini gösterdi - bu da COVID-19 öncesine göre 4 ile 5kat daha fazla uzaktan çalışma anlamına geliyor. COVID-19 çalışma hayatını yeniden şekillendirmeye devam edecek olan üç geniş eğilimi hızlandırdı  (McKinsey, 2023):

1-Uzaktan çalışma ve sanal toplantılar, pandeminin zirvesinde olduğundan daha az yoğun olsa da muhtemelen devam edecek.

2-E-ticaret, COVID-19 öncesinin 2 ile 5 katı oranında büyüyerek yükseldi;  Tele-tıp, çevrimiçi bankacılık ve canlı eğlence akışı gibi diğer sanal işlem türleri yaygınlaştı. Dijital işlemlere geçiş, teslimat, nakliye ve depo işlerinde de büyümeyi destekledi.

3-Pandemi, otomasyon ve yapay zeka dahil olmak üzere, dijital teknolojilerin daha hızlı benimsenmesini sağladı. Şirketler bu teknolojileri, maliyetleri kontrol etmek veya belirsizliği azaltmak için kullandılar; Ayrıca işyeri yoğunluğunu azaltmak veya ürünlere yönelik artan taleple başa çıkmak için bu teknolojileri depolarda, marketlerde, çağrı merkezlerinde ve üretim tesislerinde kullandılar.

Üretken Yapay Zekanın ortaya çıkışı, bu geçişi hızlandırdı.

3. Ortaya Çıkan Yeni İşler

Dünya Ekonomik forumunun raporu, “Yeni İşleri” ve “Yok Olmakta olan işleri” listelemekte (Şekil 1).

Şekil 1 2023 ile 2027 arasında öngörülen ; iş yaratanlar (mavi) ve yok olan -yerinden edilinenler- (mor).

 “Jobs of Tomorrow: Large Language Models and Jobs” raporunda  (WEF(b), 2023) yer alan üretken yapay zeka (GAI) ile ortaya çıkan yeni işlerden bazıları:

• Yapay Zeka Model ve İstem Mühendisleri
• Arayüz ve Etkileşim Tasarımcıları
• Yapay Zeka İçerik Oluşturucuları
• Veri Hazırlayıcıları ve Eğitmenleri
• Etik ve Yönetişim Uzmanları  (WEF(b), 2023)

4. Yapay Zeka’nın İşlere Etkisi

 Yapay Zekanın (YZ) mevcut işler üzerindeki doğrudan etkisi, yeni teknolojinin çalışanların becerilerini “tamamlayıcı” mı, yoksa onların “yerini alıcı” mı olduğuna bağlıdır. Örneğin, YZ teknolojisindeki gelişmeler, tıbbi taramaları analiz eden bir radyoloğun işine destek olabilir (Gopinath, 2023), ancak ana görevi veri girişi olan idari personelin yerine geçebilir. Bu yüzden, radyologlar işlerinde daha verimli hale gelirken, idari çalışanlar işlerinin çoğunun YZ tarafından yapılmasıyla, iş kaybı riskiyle karşı karşıya kalabilir.

Aslında, otomasyon yeni bir kavram değil; geçmişte de teknolojik yenilikler görev değişimlerine ve iş dönüşümüne yol açmıştır. Örneğin, otomobil üretiminde robotik kolların geliştirilmesi, manuel montaj hatlarının azalmasına neden olmuştur. Ancak eskiden otomasyon yalnızca rutin görevlerle sınırlıyken, üretken yapay zekanın “rutin olmayan bilişsel” görevleri de yerine getirebilme yeteneği, daha önce otomasyondan etkilenmeyen bazı meslekleri de risk altına sokmaktadır. Goldman Sachs'ın son araştırmasında gösterilen grafik, ABD'deki bazı sektörlerde YZ'nin otomasyon riski altındaki işgücü oranını ve iş piyasasında yaratacağı değişiklikleri gözler önüne sermektedir (Şekil 2).

Şekil 2 AI ile Otomasyona maruz kalan sektörlerin payı – ABD (GoldmanSachs(b), 2023)

GOÜ (Gelişmekte Olan Ülkeler) ile DM (Gelişmiş Ekonomiler) arasındaki tarım sektörü ve üretim yaklaşımlarındaki önemli farklılıklar nedeniyle, YZ'nin GOÜ (Gelişmekte Olan Ülkeler) ekonomilerinde tarım sektörünü etkilemeyeceğini varsayılmaktadır. Tahminler, GOÜ'lerde, DM'lere kıyasla, daha az işin otomasyondan etkileneceği yönündedir. Ancak küresel olarak istihdamın %18'inin, YZ tarafından otomatikleştirilebileceği beklenmektedir (Şekil 3).

Şekil 3 AI ile otomasyona maruz kalan istihdamın payı (ülkeler) (GoldmanSachs(b), 2023)

5. Önümüzdeki 5 Yıla İlişkin Eğilimler

WEF Dünya Ekonomik Forumu, “İşlerin Geleceği” 2023 anket çalışmasında, önümüzdeki beş yıl içinde teknoloji benimseme ve iş gücüne etkileri üzerine önemli eğilimleri özetlemektedir.

1-Teknolojiyi Benimseme: Şirketlerin %75’inden fazlası büyük veri, bulut bilişim ve yapay zekayı (AI) benimsemeyi planlarken, %86’sının dijital platformlar ve uygulamaları kullanması bekleniyor. E-ticaret de büyüme gösterecek ve %75 oranında benimsenmesi bekleniyor. Eğitim ve iş gücü teknolojileri, %81 ile ikinci sırada yer alırken, robotlar ve dağıtık defter (distributed ledger - blockchain) teknolojileri daha düşük sıralarda.

2-İş Gücü Değişiklikleri: İşlerin %23'ünün yapısal değişime uğraması bekleniyor. Tedarik zinciri, ulaşım ve medya gibi sektörlerde iş değişimi daha yüksek olabilir. 673 milyon iş arasından 69 milyon işin artacağı, 83 milyon işin ise azalacağı öngörülüyor ve bu da 14 milyonluk net bir iş kaybına (%2) denk geliyor.

3-Otomasyon: Şu anda iş süreçlerinin %34’ü otomatikleştirilmiş durumda ve bu oran 2027’ye kadar %42’ye çıkacak. Yapay zeka geniş çapta benimsenmesi beklenen bir teknoloji olup, şirketlerin %50’si iş yaratacağını, %25’i ise iş kaybına yol açacağını düşünüyor.

4-Gelişen ve Azalan Roller: Hızla büyüyen roller arasında yapay zeka uzmanları, sürdürülebilirlik uzmanları ve yenilenebilir enerji mühendisleri bulunuyor. Buna karşılık, kasiyerler ve veri giriş elemanları gibi büro işleri hızla azalacak.

5-Beceri Dönüşümü: İşverenler, çalışanların becerilerinin %44’ünün değişime uğrayacağını öngörüyor. Problem çözme ve teknoloji okuryazarlığı gibi bilişsel beceriler daha fazla önem kazanıyor. Yaratıcı düşünme ve öz-yeterlilik becerileri öncelikli. Artan bu becerilere olan talebe rağmen, birçok çalışanın yeterli eğitim alma imkanı yok ve 2027’ye kadar çalışanların sadece %60’ının eğitilmesi bekleniyor.

6-Eğitim ve Beceri Yatırımı: Şirketler, analitik düşünme, yapay zeka ve liderlik becerileri konularında eğitime öncelik veriyor; %42'si yapay zeka eğitimine odaklanıyor. İşverenler, mevcut iş gücüne güven duysalar da, yetenek çekme ve beceri boşluklarını doldurmakta zorlanıyor.

7-Yetenek Engelleri: Şirketler, beceri boşluklarını kapatmak ve endüstriyel dönüşümü sağlamak için, yetenek gelişimini ve yeniden eğitim süreçlerini iyileştirmeyi, bunun yanı sıra rekabetçi maaşlar sunmayı önemli stratejiler olarak görüyor (WEF(a), 2023).

6. Dönüşümde Zorluklar

Dünya Ekonomik Forumu (WEF), “İşlerin Geleceği” 2023 anketine  katılan kuruluşlar, şekildeki faktörlerin işlerin dönüşümünü sınırlayacağını beklediklerini belirtmiştir (Şekil 4).

Şekil 4 İşlerin dönüşümündeki engeller, 2023-2027

Diğer taraftan Dijital Dönüşüm ve Yapay Zeka adaptasyonunda, farklı firmaların raporlarında da ortak vurgu, buna uygun işgücündeki yetersizlik. INSEAD raporunda da bu durum üst sırada görülmektedir (Şekil 5).

Şekil 5 Dijital Dönüşüm önündeki en büyük zorluklar (INSEAD)

Dijital Rekabetçilik endeksinde ise, Türkiye yüksek bir yerde değil (Şekil 6).

Şekil 6 Dünya Dijital Rekabetçilik endeksi (statista) (Statista, 2023)

7. Aranan Temel Yetkinlikler

Dünya Ekonomik Forumu (WEF)’nun, “İşlerin Geleceği” 2023 raporunda yer alan diğer önemli bir bulgu, aranan temel yetkinliklerin sıralanmış olması. Neredeyse ilk 10 maddede, “soft skillls” denilen becerilerin yer alması dikkat çekiyor. Halen kişilik özellikleri, analitik ve yaratıcı düşünce tarzı, öncelikli gereksinim (Şekil 7).

Şekil 7 Aranan temel yetkinlikler (WEF, 2023)

WEF anketinde dikkat çeken şey, korkulanın aksine, önceliğin iş gücünü azaltmak olmadığı (Şekil 8). Bu teknolojiyi uyarlayacak iş gücünü dönüştürmek, öncelikli strateji.

Şekil 8 İş gücü stratejileri 2023-2027 (WEF 2023)

 Statista da yer alan “The IMD World Digital Competitiveness” (WDC) raporunda, Dijital Rekabetçi olabilmek için gerekenleri 3 ana başlıkta değerlendirilmekte (Statista, 2023):

• BİLGİ: Yetkinlik – Eğitim – Bilimsel odak
• TEKNOLOJİ: Mevzuat çerçevesi – Sermaye – Teknoloji çerçevesi
• GELECEĞE HAZIR OLMA: Uyarlanabilir Tutumlar – İş çevikliği – IT entegrasyonu

8. Ne Yapmalı

Artık Microsoft, Google gibi firmalar çalışan adaylarına, öğrencilere kendi eğitim paketlerini düzenlemekte (Microsoft, 2023) (Gregg, 2024).

Burada kritik nokta “yaşam boyu öğrenme” ve “kendi kendinin öğretmeni olma” becerisini kazanma. Değişen koşullara hiçbir müfredat yetişemiyor. Herkes kendi iş ihtiyaçlarını gereksinimini belirleme ve buna en uygun eğitimi ve yetkinliği, uygun kanallardan tedarik etmek durumunda olacak gözüküyor.

Eğitim kurumları genel çalışma disiplini sağlama ve büyük resmi gösterme, deneyim aktarımı, grup çalışmaları açısından değerini koruyacak. Ama özel uzmanlık alanları için, yıllar süren eğitim ve diploma, bir gereksinin olmaktan çıkacak gözüküyor.

9. Sonuç: Yapay Zeka Yerimizi Alacak m?

Aşağıdaki söz ile kapanışını yapalım.

Resim 6 Yapay zeka

Resim 7 Image by Freepik

10. Referanslar

Andrei, M. (2017). Chinese factory replaces 90% of human workers with robots. Production rises by 250%, defects drop by 80%. Retrieved from https://www.zmescience.com/other/economics/china-factory-robots-03022017/

Caroline Chin, D., Salomons, A. M., & Seegmiller, B. (2022). New Frontiers: The Origins and Content of New Work, 1940–2018. . National Bureau of Economic Research, No. w30389. .

GoldmanSachs(a). (2023). Generative AI could raise global GDP by 7%. Retrieved from https://www.goldmansachs.com/insights/articles/generative-ai-could-raise-global-gdp-by-7-percent.html

GoldmanSachs(b). (2023). The Potentially Large Effects of Artificial Intelligence on Economic Growth. Retrieved from https://www.gspublishing.com/content/research/en/reports/2023/03/27/d64e052b-0f6e-45d7-967b-d7be35fabd16.html

Gopinath, G. (2023). IMF-Harnessing AI for Global Good. Retrieved from https://www.imf.org/en/Publications/fandd/issues/2023/12/ST-harnessing-AI-for-global-good-Gita-Gopinath

Gregg, I. (2024). Forbes - The Future Of Work: Embracing AI's Job Creation Potential. Retrieved from https://www.forbes.com/councils/forbestechcouncil/2024/03/12/the-future-of-work-embracing-ais-job-creation-potential/

Johnson, A. (2023). Retrieved from https://www.forbes.com/sites/ariannajohnson/2023/03/30/which-jobs-will-ai-replace-these-4-industries-will-be-heavily-impacted/?sh=4b7d49235957

McKinsey. (2023). What is the future of work? Retrieved from https://www.mckinsey.com/featured-insights/mckinsey-explainers/what-is-the-future-of-work

Microsoft. (2023). Retrieved from https://news.microsoft.com/skills/

Pound, J. (2023). CNBC. Retrieved from https://www.cnbc.com/2023/02/01/cathie-wood-amazon-may-have-more-robots-than-humans-by-2030.html

Statista. (2023). Country-level digital competitiveness rankings worldwide as of 2023 . Retrieved from https://www.statista.com/statistics/1042743/worldwide-digital-competitiveness-rankings-by-country/

WEF(a). (2023). The Future of Jobs Report 2023. Retrieved from https://www.weforum.org/publications/the-future-of-jobs-report-2023/

WEF(b). (2023). Jobs of Tomorrow: Large Language Models and Jobs. Retrieved from https://www.weforum.org/publications/jobs-of-tomorrow-large-language-models-and-jobs/